Victimblaming is een moeilijke maar belangrijke term die steeds vaker opduikt in gesprekken over geweld, misbruik, ongelukken en discriminatie. Victimblaming betekent dat iemand die slachtoffer is van een misdrijf of een kwetsende gebeurtenis, toch deels of volledig verantwoordelijk wordt gemaakt voor wat er is gebeurd. Dit gebeurt bij geweld, seksueel grensoverschrijdend gedrag, pesterijen, partnergeweld, racisme en zelfs bij verkeersongevallen of online fraude. Het is een hardnekkig maatschappelijk probleem dat veel schade veroorzaakt, zowel psychologisch als sociaal. In België en Nederland komt victimblaming in veel sectoren terug, van media tot sociale media, van werkplekken tot scholen, en van rechtspraak tot hulpverlening.

Victimblaming heeft een grote impact op slachtoffers. Het zorgt ervoor dat zij zich schuldig voelen, zwijgen of geen hulp durven zoeken. Het kan de trauma’s verergeren en herstel vertragen. Het kan er ook toe leiden dat plegers minder snel worden aangepakt. Daarom is het belangrijk om te begrijpen wat victimblaming is, waarom het gebeurt, hoe het zich uit en wat we als samenleving kunnen doen om het te stoppen.

In dit uitgebreide artikel lees je alles over victimblaming, hoe het werkt, wat de gevolgen zijn, welke psychologische mechanismen erachter zitten en hoe we er in België en Nederland beter kunnen mee omgaan.

Waarom victimblaming zo vaak voorkomt

Victimblaming lijkt op het eerste zicht onlogisch. Waarom zou iemand die al slachtoffer is, nog een extra duw krijgen? Toch komt victimblaming in veel landen en culturen voor. Wetenschappers tonen aan dat dit gedrag diep verbonden is met menselijke denkfouten en sociale overtuigingen.

Eén van de belangrijkste redenen waarom victimblaming blijft bestaan, is het diepe menselijke verlangen naar controle en veiligheid. Mensen willen graag geloven dat de wereld eerlijk werkt. Dit wordt het rechtvaardige wereld geloof genoemd. Volgens dit idee krijgt iedereen wat hij verdient. Als iets slecht gebeurt, moet daar dus een reden voor zijn. Mensen vinden dat idee comfortabel, omdat het hen het gevoel geeft dat zij door voorzichtig en verstandig te leven slechte dingen kunnen vermijden. Maar dat is natuurlijk niet juist.

Wanneer mensen geconfronteerd worden met een slachtoffer van geweld of onrecht, kunnen ze stress of angst voelen, omdat zij beseffen dat hen hetzelfde had kunnen overkomen. Om zichzelf te beschermen zoeken ze naar redenen waarom het slachtoffer zelf misschien iets fout heeft gedaan. Dat geeft hen het gevoel dat zij zelf veilig zijn. Het slachtoffer krijgt dan vragen zoals: waarom liep je daar alleen, waarom droeg je die kleren of waarom heb je niet duidelijk nee gezegd.

Daarnaast spelen ook sociale normen, stereotypen en vooroordelen een grote rol. Bij seksueel geweld bestaan nog steeds hardnekkige overtuigingen over hoe mannen en vrouwen zich moeten gedragen. Bij racisme en discriminatie komen vooroordelen en onbewuste bias naar boven. Bij partnergeweld spelen eeuwenoude ideeën mee over relaties, trouw, conflicten en macht.

Victimblaming wordt ook versterkt door sociale media. Online kan iedereen reageren zonder na te denken en zonder verantwoordelijkheid. Er zijn minder sociale remmen. Daardoor wordt victimblaming sneller en harder uitgesproken dan in een persoonlijke situatie.

Hoe victimblaming eruitziet in het dagelijks leven

Victimblaming komt in veel vormen voor. Soms gebeurt het heel direct en duidelijk, maar vaak is het subtiel en verhuld. Veel opmerkingen lijken op het eerste gezicht onschuldig, maar dragen toch bij aan een cultuur waarin slachtoffers zich niet veilig voelen.

Enkele veelvoorkomende vormen van victimblaming:

• Bij seksueel geweld: opmerkingen zoals je had niet zoveel moeten drinken, je kleding was te uitdagend of je had niet moeten meegaan naar zijn appartement.
• Bij partnergeweld: vragen als waarom ben je niet eerder weggegaan of waarom koos je voor zo iemand.
• Bij pesterijen: opmerkingen zoals je moet maar wat sterker in je schoenen staan of je vraagt er zelf om door anders te zijn.
• Bij racisme: reacties als je moet je niet zo snel aangevallen voelen of misschien bedoelde hij het niet zo.
• Bij fraude of cybercriminaliteit: opmerkingen zoals je moet beter opletten of je had geen link mogen aanklikken.
• Bij ongelukken of misdrijven: vragen als waarom liep je daar of waarom had je dat niet vooraf gezien.

Victimblaming gebeurt ook in instellingen. Soms worden klachten niet ernstig genomen. Soms moeten slachtoffers veel bewijzen of worden ze niet geloofd. Soms krijgen ze te maken met vragen of onderzoeken die meer lijken op beschuldigingen dan op hulp.

Wat victimblaming doet met slachtoffers

Victimblaming heeft zware gevolgen. De psychologische impact kan groot zijn, zeker bij slachtoffers van geweld of misbruik.

Veel slachtoffers ervaren:

• Schuldgevoel en schaamte
• Angst om opnieuw te spreken
• Wantrouwen naar anderen
• Slechts vertrouwen in hulpverlening
• Stress, depressieve gevoelens of trauma
• Gevoel van isolement

Wanneer iemand slachtoffer wordt, heeft die persoon nood aan steun, erkenning en veiligheid. Victimblaming geeft precies het tegenovergestelde. Het versterkt het gevoel dat het slachtoffer alleen staat. Het kan leiden tot stilte, waardoor misdrijven of problemen blijven voortbestaan.

Slachtoffers die het gevoel hebben dat zij zelf iets fout deden, durven soms geen klacht indienen. Dit kan ervoor zorgen dat plegers niet aangepakt worden en hun gedrag kunnen verderzetten.

Professionals in hulpverlening zien dat victimblaming het herstel ernstig vertraagt. Mensen die steun krijgen herstellen sneller. Mensen die een veroordelende reactie krijgen, blijven langer met trauma’s zitten.

De rol van stereotypen en cultuur

Victimblaming hangt nauw samen met culturele ideeën over gedrag, gender, macht en verantwoordelijkheid. Onze samenleving zit vol onbewuste verwachtingen.

Bij vrouwen bestaan nog steeds stereotypes zoals vrouwen moeten voorzichtig zijn, vrouwen moeten zich beschermen of vrouwen moeten grenzen duidelijk aangeven. Bij mannen zijn er stereotypes zoals mannen moeten zichzelf verdedigen, mannen mogen niet zwak zijn of mannen moeten gevaar aankunnen.

Deze ideeën zijn niet realistisch en maken het moeilijk om empathisch en rechtvaardig te reageren. Ze leggen de verantwoordelijkheid op het slachtoffer in plaats van op de pleger.

In België en Nederland is er de afgelopen jaren veel aandacht voor gendernormen, diversiteit, inclusie en sociale veiligheid. Toch blijven oude patronen bestaan. Victimblaming komt niet alleen in traditionele kringen voor, maar ook in moderne omgevingen, bedrijven, media en online gemeenschappen.

Victimblaming in de media en sociale media

Media spelen een grote rol in hoe mensen denken over slachtoffers. Soms gebeurt victimblaming onbewust in nieuwsartikels of tv-programma’s. Wanneer journalisten bijvoorbeeld te veel nadruk leggen op wat het slachtoffer deed, droeg of waar die was, verschuift de aandacht weg van de pleger.

Sociale media zijn een grote versterker van victimblaming. Online reageren mensen snel en fel. Er is weinig nuance en veel oordeel. Berichten van slachtoffers worden soms niet ondersteund maar aangevallen. Mensen delen hun meningen zonder kennis van zaken.

Veel slachtoffers in België en Nederland melden dat zij online extra pijnlijke reacties kregen nadat zij hun verhaal deelden. Dit zorgt ervoor dat anderen minder snel durven spreken.

De psychologie achter victimblaming

Victimblaming is niet alleen een sociaal probleem. Het is ook een psychologisch mechanisme dat voortkomt uit denkfouten. Deze denkfouten helpen mensen controlegevoel te behouden maar leiden tot onrechtvaardige reacties.

Belangrijke psychologische factoren zijn:

• Het rechtvaardige wereld geloof: het idee dat slechte dingen alleen bij anderen gebeuren door eigen schuld
• Angst voor kwetsbaarheid: mensen willen geloven dat zij het slachtoffer hadden kunnen vermijden
• Stereotype thinking: het koppelen van gedrag aan verwachtingen die niet kloppen
• Moralising: de neiging om het slachtoffer te beoordelen op basis van persoonlijke moraal
• Cognitieve dissonantie: de spanning tussen feiten en eigen overtuigingen waardoor mensen het slachtoffer liever de schuld geven dan hun wereldbeeld aanpassen

Deze mechanismen verklaren waarom victimblaming zo hardnekkig is.

Victimblaming in België en Nederland

In de Benelux is veel aandacht voor thema’s zoals grensoverschrijdend gedrag, verkrachting, partnergeweld, racisme, holebi discriminatie en online haat. De MeToo beweging heeft veel slachtoffers een stem gegeven, maar zorgde ook voor hevige discussies.

Veel meldpunten in België, zoals CAW, politie of slachtofferhulp, merken dat mensen soms pas na lange tijd hulp zoeken. De vrees voor victimblaming is een belangrijke drempel. Ook in Nederland blijkt uit onderzoeken dat veel slachtoffers van seksueel geweld, stalking of verwaarlozing terughoudend zijn om aangifte te doen.

Op politiebureaus, scholen, sportverenigingen, zorginstellingen en bedrijven worden steeds meer opleidingen gegeven om victimblaming te voorkomen. Er is nood aan kennis, empathie en professionele vaardigheden.

Hoe victimblaming te vermijden

Victimblaming voorkomen begint bij bewustwording. Iedereen kan leren om zorgvuldiger en respectvoller te reageren wanneer iemand iets ernstigs meemaakt.

Belangrijke richtlijnen zijn:

• Luister zonder oordeel.
• Geloof het slachtoffer wanneer die vertelt wat er is gebeurd.
• Stel ondersteunende vragen in plaats van verwijtende.
• Vermijd vragen die suggereren dat het slachtoffer iets fout deed.
• Leg de verantwoordelijkheid altijd bij de dader of bij de situatie.
• Toon empathie.
• Wees voorzichtig met advies dat klinkt alsof het slachtoffer tekort schoot.

Professionals in politie, hulpverlening, onderwijs en zorg krijgen steeds vaker training rond trauma informed werken. Dat betekent dat zij rekening houden met de psychologische gevolgen van trauma en vermijden dat mensen opnieuw gekwetst worden.

Victimblaming in hulpverlening en rechtspraak

In hulpverlening is het cruciaal dat slachtoffers zich veilig voelen. Hulpverleners moeten neutraal en empathisch blijven. Ze mogen geen vragen stellen die de indruk geven dat het slachtoffer iets verkeerd deed.

In de rechtspraak is er veel vooruitgang. In België en Nederland wordt steeds meer rekening gehouden met trauma, psychologische kwetsbaarheid en genderstereotypen. Toch blijft er werk. Sommige processen of verhoren kunnen nog altijd onveilig aanvoelen voor slachtoffers.

Wat de samenleving kan doen

Victimblaming bestrijden is een taak van iedereen. Door bewust met taal, beelden en vragen om te gaan, kan de samenleving vriendelijker en veiliger worden.

Belangrijke stappen:

• Educatie op scholen over respect, grenzen en empathie
• Campagnes tegen geweld en discriminatie
• Duidelijke communicatie vanuit politie en hulpdiensten
• Training voor professionals
• Media die zorgvuldig berichten en slachtoffers niet in een slecht daglicht zetten
• Werkplekken met vertrouwenspersonen en duidelijke afspraken

Wanneer er minder victimblaming is, groeit er ruimte voor echte steun en herstel.

Waarom victimblaming stopt wanneer empathie start

Empathie is het tegengif voor victimblaming. Victimblaming vertrekt vanuit oordeel, angst en afstand. Empathie vertrekt vanuit verbondenheid. Het betekent dat we luisteren zonder te snel te oordelen. Dat we erkennen dat iemand iets ernstigs heeft meegemaakt. Dat we begrijpen dat niemand kiest voor geweld of misbruik.

Door empathie te tonen worden slachtoffers gezien en gehoord. Dat is de eerste stap naar herstel. Mensen die steun ervaren durven sneller hun verhaal te doen, durven hulp te vragen en herstellen beter.

Empathie betekent ook dat de focus verschuift van wat het slachtoffer deed naar wat de dader deed. Dat helpt om verantwoordelijkheid eerlijk te verdelen.

De toekomst: een samenleving zonder victimblaming

Victimblaming is diep ingebed in cultuur, psychologie en sociale gewoonten. Maar het is niet onveranderlijk. Door bewust te worden van onze denkfouten, stereotypes en reacties kunnen we dit mechanisme doorbreken.

Steeds meer organisaties, overheden en scholen werken aan een veiliger klimaat. In België en Nederland is er groeiende aandacht voor trauma, inclusie en mentaal welzijn. Taalgebruik wordt steeds zorgvuldiger. Media worden gevoeliger voor hun rol. Bedrijven zetten in op sociale veiligheid.

Een samenleving zonder victimblaming is een samenleving waarin slachtoffers zich veilig voelen om te spreken. Waar problemen worden aangepakt bij de bron. Waar mensen elkaar ondersteunen in plaats van veroordelen.

Dat is een grote uitdaging, maar ook een haalbaar doel. Elke stap in de goede richting zorgt voor minder pijn, meer vertrouwen en meer rechtvaardigheid.